De Positieve Uitzondering

In het Centrum Media & Gezondheid in Gouda vond gisteren een expertmeeting plaats, gewijd aan  Positive Deviance. De middag werd begeleid door een goede vriend, de amerikaanse hoogleraar Arvind Singhal, één van dé pioniers op het gebied van Entertainment-Education en Positive Deviance; twee intrigerende methodieken om te werken aan sociale verandering. Om uit te leggen wat Positive Deviance (PD) is, zal ik iets vertellen over ons kennismakingsrondje. Arvind vroeg ons om een onbekende te zoeken en die iets te vertellen over een vorm van ‘micro-gedrag’ dat we kenden uit eigen ervaring en dat voldeed aan de volgende kwalificaties: afwijkend van de ‘norm’ en toch heel effectief. Mijn gesprekspartner vertelde dat zij een nieuwe huisarts had, die bij het eerste consult niet op- of omkeek van zijn computerscherm. Zij zweeg, net zolang tot hij haar aankeek. Zodra hij oogcontact maakte, begon zij te vertellen; maar als hij wegkeek om te gaan typen, hield ze weer op. Na drie keer had hij het begrepen en schoof hij zijn toetsenbord opzij om het gesprek echt met haar aan te gaan. Ik vertelde haar op mijn beurt van mijn buurman, een querulant die er behagen in schept om vijanden te maken in de buurt. Toch kan ik uitstekend met hem opschieten, doordat ik steeds als ik hem ontmoet, hem eerst al zijn verhalen laat vertellen. Dat duurt meestal heel lang, maar ik bied geen tegenweer en luister met oprechte belangstelling tot hij uitgesproken is. Daarna is het altijd heel gemakkelijk om alles te regelen wat ik met hem wil regelen.

Beide voorbeelden gingen over hoe wij zelf de ‘positieve uitzondering’ kunnen zijn, waardoor ons gedrag effectiever wordt dan wat ‘normaal’ gevonden wordt. ‘Normaal’ is dat je  accepteert dat een arts jou misschien niet aankijkt tijdens een gesprek, maar daardoor zal hij je klacht ongetwijfeld ook minder goed in zich opnemen en begrijpen. ‘Normaal’ is ook dat je iemand die eindeloos tegen je leegloopt, probeert te onderbreken om zo snel mogelijk je punt te maken, maar daardoor blokkeer je de energie van de ander, die dan minder geneigd zal zijn om met je mee te werken.

Deze voorbeelden op micro-niveau kunnen gemakkelijk worden aangevuld met indrukwekkende macro-resultaten. Arvind vertelde een prachtig verhaal over hoe in Vietnam het probleem van ondervoede kinderen werd aangepakt door op zoek te gaan naar de moeders die er tegen alle verwachtingen in zonder bijzondere hulpbronnen in slaagden om hun kinderen goed gevoed te houden, en door na te gaan wat zij anders deden dan hun minder succesvolle landgenotes. Dat bleek een viertal simpele, maar toch uitzonderlijke gedragingen te zijn: de dagelijkse hoeveelheid eten opdelen in meerdere kleine porties, zelf het voedsel toedienen in plaats van het simpelweg voor het kind neer te zetten, vers aardappelloof meekoken, en kleine schaaldiertjes verzamelen op de rijstvelden en die meekoken. Door andere vrouwen systematisch dit nieuwe ‘afwijkende’ gedrag te leren, en hen de resultaten te laten zien, werden al na een paar jaar miljoenen kinderen beter gevoed dan ooit tevoren.

De grap van de middag was, dat de meeste deelnemers wetenschappers waren, en mensen die zich beroepshalve met sociale verandering bezighouden. Die zochten allemaal naar een nieuwe, gemakkelijk toepasbare, gegarandeerd werkzame techniek, waarvoor de gereedschappen toegankelijk en reproduceerbaar zijn. Maar het ‘binnenwerk’ van PD lijkt erg veel op het ‘binnenwerk’ van de complexiteitswetenschap: een hoge mate van onoverzichtelijkheid, een hoge toevalsfactor, veel elementen die in aard en verschijningsvorm moeilijk voorspelbaar zijn, een lastig te vangen tijdsfactor, enzovoorts. Om daar grip op te krijgen, moet je buitengewoon nauwgezet te werk gaan en een onwaarschijnlijke hoeveelheid data verzamelen. En, misschien wel het belangrijkste: je moet bereid zijn om je tot over je oren te verdiepen in je onderwerp. Het verschil van de positieve uitzondering wordt gemaakt door de verbinding aan te gaan, echt contact temaken en heel veel werk te maken van de relaties. En daar zijn we terug bij het micro-gedrag van het begin, en komen we bovendien opnieuw de complexiteitstheorie tegen, want het besturen van onoverzichtelijke en complexe situaties is ook alleen maar effectief bij de gratie van krachtige relaties. Voor de ‘experts’ onder ons betekent dat het prijsgeven van veel vaste methodes en gereedschappen die van jou een professional gemaakt hebben, en te investeren in wat per definitie een onzekere factor is: de mensen. Positive Deviance is een oefening in loslaten.